Ngày đăng: 05/05/2025 16:33
Di chỉ khảo cổ Quỳnh Văn thuộc xã Quỳnh Văn, huyện Quỳnh Lưu, tỉnh Nghệ An là một trong những phát hiện tiêu biểu phản ánh đời sống cư trú và mộ táng của cư dân tiền sử khu vực ven biển Bắc Trung Bộ. Nằm ở chân núi phía Đông Bắc của dãy Lạp Sơn – dãy núi đá vôi chạy theo hướng Đông Bắc – Tây Nam – di chỉ Quỳnh Văn sở hữu vị trí địa lý đặc biệt: cách Quốc lộ 1A và sông Quèn khoảng 4,5km, cách biển chừng 7km. Đây là khu vực có quy mô rộng, tầng văn hóa dày khoảng 5m – một trong những lớp di tích phong phú bậc nhất ở miền Trung.
Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Trung Chiến, di chỉ Quỳnh Văn từng gồm ba khu vực: Đồi Thống Lĩnh (khoảng 6.300m²), bãi tha ma phía Bắc (khoảng 3.400m²) và một bãi tha ma khác ở phía Đông Bắc (khoảng 1.000m²), với tổng diện tích hơn 11.200m². Tuy nhiên, trong nhiều thập kỷ, di chỉ đã bị xâm hại bởi hoạt động khai thác và sinh hoạt dân cư. Mãi đến năm 2017, nơi đây mới được công nhận là Di tích cấp Quốc gia, với diện tích bảo vệ gần 5.000m².
Ngay từ năm 1963, nhà nghiên cứu Phan Ngọc Liễn đã phát hiện một số di vật bằng đá và xương tại Quỳnh Văn. Các đợt khai quật năm 1963–1964 đã ghi nhận nhiều hiện vật như công cụ đá, xương động vật, vỏ nhuyễn thể, mảnh gốm và đặc biệt là 30 ngôi mộ cổ. Những phát hiện này xác lập Quỳnh Văn là một di chỉ cư trú – mộ táng tiêu biểu của loại hình cồn sò điệp, có niên đại khoảng 4.785 ± 110 năm cách ngày nay (phân tích C14). Một số tư liệu khác còn cho rằng niên đại khởi đầu của văn hóa Quỳnh Văn có thể lên tới khoảng 6.000 năm.
Đáng chú ý, cư dân Quỳnh Văn được xác định thuộc chủng Australo-Negroid, có xen lẫn một số đặc điểm của chủng Mongoloid – điều này góp phần làm rõ thêm đặc trưng nhân học của người Việt cổ.
Từ năm 2024, di chỉ tiếp tục được nghiên cứu chuyên sâu trong khuôn khổ hợp tác giữa Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội và Bảo tàng Nghệ An dưới sự tài trợ của Quỹ Khám phá ARC (Úc) qua Dự án “Cư dân hái lượm, trồng trọt và cách mạng nông nghiệp ở Đông Nam Á lục địa”. Các chuyên gia khảo cổ hàng đầu từ Việt Nam và Đại học Quốc gia Úc như GS.TS. Lâm Thị Mỹ Dung, GS. Peter Bellwood và GS. Philip Piper cùng tham gia dự án này.
Cuộc khai quật năm 2025 tại địa điểm Quỳnh Văn (xã Quỳnh Văn, huyện Quỳnh Lưu, tỉnh Nghệ An) do Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội phối hợp với Bảo tàng tỉnh Nghệ An và Đại học Quốc gia Úc, TS Nguyễn Hữu Mạnh chủ trì khai quật được thực hiện từ ngày 18/3/2025 đến ngày 29/4/2025.
Cuộc khai quật năm 2025 nhằm đạt các mục tiêu: khai quật, thu thập và chỉnh lý tư liệu di tích, di vật địa điểm Quỳnh Văn; đánh giá vai trò và phương thức thích nghi của con người với môi trường tự nhiên trong lịch sử. Từ đó, kết quả khai quật sẽ bổ sung tư liệu và tạo nền tảng cho việc phát triển các nghiên cứu chuyên sâu hơn trong tương lai về văn hóa Quỳnh Văn – một nền văn hóa khảo cổ học quan trọng thuộc thời đại Đá mới ở Việt Nam, có niên đại ước tính từ khoảng 6.000 đến 4.000 năm cách ngày nay. Việc xác lập chuỗi niên đại bằng phương pháp C14 giúp xác định thời điểm cư trú và phát triển di chỉ. Đồng thời, nhóm nghiên cứu cũng phân tích mối quan hệ giữa người và môi trường, khảo cứu liên kết không – thời gian giữa Quỳnh Văn với các di tích cùng loại trong khu vực.
Vị trí các hố khai quật tại Di chỉ Khảo cổ học Quỳnh Văn năm 2025.
Đoàn khai quật đã tiến hành mở ba hố khai quật: Hố 1 có diện tích 3m × 3m (9m²) nằm ở phía Tây Nam di tích; Hố 2 có diện tích 3m × 3m (9m²) cách Hố 1 khoảng 31m về phía Đông Bắc; và Hố 3, là hố kiểm tra có diện tích 1m × 1m (1m²), nằm cách Hố 2 khoảng 1,5m về phía Bắc.
Ba hố khai quật (ký hiệu H1, 2, 3) có tổng diện tích 19m² được mở tại các vị trí khác nhau nhằm so sánh địa tầng và theo dõi biến đổi văn hóa theo thời gian. Phương pháp tầng vị (contextual excavation) được áp dụng để đảm bảo việc phân tích cả không gian và thời gian của các di tích – di vật. Tất cả đất từ hố khai quật đều được xử lý kỹ qua sàng ướt và nhặt tay; các mẫu vật như phytolith, than, xương động vật… được thu thập phục vụ phân tích trong phòng thí nghiệm. Đáng chú ý, hơn 1.000 mẫu than đã được lấy nhằm xây dựng chuỗi niên đại khoa học cho văn hóa Quỳnh Văn.
Hố 1: Khu cư trú cổ bên triền núi Lạp
Hố khai quật số 1 (ký hiệu QV.25.H1) có diện tích 9m², nằm phía tây nam di chỉ, cách chân núi Lạp khoảng 15m. Địa tầng hố sâu khoảng 3,2m, bao gồm 37 tầng vị từ bề mặt đến sinh thổ, chủ yếu là các lớp vỏ điệp và trầm tích văn hóa tích tụ do con người để lại. Đáng chú ý, có ít nhất ba lớp trầm tích cư trú cho thấy con người từng sinh sống lâu dài tại khu vực này.
Tại đây, nhóm khai quật ghi nhận 56 lỗ cột/cọc và 54 dấu tích bếp cổ. Các lỗ cọc có đường kính 10–15cm, sâu 5–10cm, đôi khi có đá lớn chèn giữ, phân bố dày đặc ở lớp điệp trắng. Các bếp cổ có hình tròn, đường kính 30–50cm, thường chứa đá cháy, than tro, vỏ nhuyễn thể, trung tâm có lớp than đen – minh chứng cho sinh hoạt bếp lửa của người tiền sử. Một số bếp muộn được xây chồng lên bếp cũ.
Di vật phát hiện gồm nhiều đá cháy, một số công cụ đá như hòn ghè, mũi nhọn, chày nghiền và mảnh tước – tuy nhiên số lượng ít hơn so với các hố khác. Đặc biệt, một số mảnh gốm nhỏ có hoa văn in đập kiểu nan rá, mang đặc trưng của văn hóa Quỳnh Văn, được phát hiện ở các tầng vị sâu như 120.1 và 136.
Hiện vật phát hiện được tại hố số 1
Bếp lửa F1-178 tại hố khai quật H1 năm 2025 tại di chỉ Quỳnh Văn
Hố 2: Nghĩa địa cổ giữa trung tâm di chỉ
Hố khai quật số 2 (QV.25.H2), rộng 9m², nằm ở trung tâm di chỉ, cách Hố 1 khoảng 31m về phía đông bắc. Dù chỉ cách nhau vài chục mét, địa tầng Hố 2 có sự khác biệt rõ rệt và chưa khai quật đến sinh thổ (độ sâu hiện tại khoảng 2,5m). Tầng văn hóa dày đặc các lớp vỏ sò, bếp lửa, dấu tích hố cột và đặc biệt là nhiều mộ táng cổ.
Từ độ sâu 2m trở xuống, các mộ táng chôn người trong tư thế ngồi co bó gối bắt đầu xuất lộ. Hiện đã xác định được ít nhất 6 cá thể, trong đó một số mộ được chôn theo nhóm hoặc chồng lên nhau, nhưng vẫn giữ nguyên biên mộ – cho thấy tập tục mai táng có ý thức của cư dân cổ. Một số ngôi mộ có đá lớn đặt dưới chân, kèm theo công cụ đá như chày, bàn mài, thậm chí có ngà voi và vỏ cowrie đục lỗ – được cho là đồ tùy táng.
Các nhà nghiên cứu cho rằng đây là khu nghĩa địa đầu tiên của văn hóa Quỳnh Văn được bảo tồn nguyên vẹn. Hình thức chôn ngồi tương đồng với văn hóa Đa Bút ở Thanh Hóa và một số khu vực Đông Nam Á, song sự thiếu vắng đồ gốm và công cụ đá mài cho thấy Quỳnh Văn có thể là một giai đoạn sớm hơn hoặc theo một dòng văn hóa riêng biệt.
Mộ 04 thuộc hố khai quật 2 năm 2025 tại di chỉ Quỳnh Văn
Ngà voi và Trang sức vỏ nhuyễn thể được chôn theo người chết tìm thấy tại hố khai quật 2 năm 2025 tại di chỉ Quỳnh Văn
Hố 3: Hố bổ sung phục vụ xác định niên đại
Hố khai quật thứ ba (QV.25.H3) là hố nhỏ mở sâu khoảng 2m, phục vụ lấy mẫu vật cho phân tích địa tầng, phấn hoa, phytolith, và vi cấu trúc đất. Các chỉ dấu môi trường cổ từ đây sẽ góp phần phục dựng bối cảnh sinh thái – văn hóa tại di chỉ.
Tàn tích động – thực vật: Chiến lược sinh tồn ven biển
Các tàn tích động – thực vật cho thấy cư dân Quỳnh Văn phát triển chiến lược sinh tồn linh hoạt, tận dụng đồng thời tài nguyên núi đá vôi và vùng ven biển. Dấu tích cá biển, cá da trơn, cá đù, cùng với xương rùa, hươu, lợn và cá sấu cho thấy các hoạt động săn bắt đa dạng. Vỏ nhuyễn thể như sò huyết, điệp giấy (Placuna placenta) không chỉ là nguồn thực phẩm mà còn có thể dùng làm vật liệu hoặc đồ tùy táng.
Cuộc khai quật năm 2025 tại Quỳnh Văn đã đạt được nhiều mục tiêu quan trọng. Trước hết, các phát hiện tại Hố 1 cho phép bước đầu phục dựng mô hình tổ chức không gian sinh sống của cư dân tiền sử. Đây là khu vực cư trú chính, với nhiều dấu tích bếp lửa được bảo tồn khá nguyên vẹn, đá biến dạng do nhiệt – gợi ý về kỹ thuật nấu nướng và sinh hoạt hàng ngày. Bề mặt các nền sò điệp được giữ sạch sẽ, chất thải được xử lý bằng cách đổ ra khu vực sườn dốc của cồn. Đặc biệt, các nền cư trú được tạo dựng từ vỏ điệp giấy Placuna placenta, thường xuyên được thay mới và tích tụ qua thời gian, hình thành các cồn sò điệp cao – rộng, đóng vai trò như nền móng bền vững cho sinh hoạt lâu dài.
Video 3D mặt cắt hố khai quật Di chỉ khảo cổ học Quỳnh Văn năm 2025
Từ đó có thể thấy, không gian sống được tổ chức có trật tự, tách biệt với các khu vực ngoại vi – điển hình là Hố 2, nơi tập trung dấu tích sản xuất công cụ, xây dựng cấu trúc và chôn cất người chết. Các phát hiện tại Hố 2 cho thấy đây có thể là nghĩa địa của cộng đồng qua nhiều thế hệ. Một số mộ được đánh dấu bằng cát vàng biển, cột đá lớn, và có đồ tùy táng là trang sức vỏ sò – phản ánh sự cá nhân hóa trong nghi lễ tang ma và tín ngưỡng cổ xưa.
Văn hóa Quỳnh Văn hiện được đánh giá là trường hợp duy nhất ở Đông Nam Á có bằng chứng rõ ràng về việc xây dựng cồn sò điệp làm không gian cư trú cố định, như cũng từng thấy tại di tích Cồn Đất (phát hiện năm 2024). Điều này chứng minh cộng đồng cư dân cổ tại đây đã có sự phân chia chức năng không gian rõ ràng giữa nơi ở và nơi chôn cất – một bước tiến đáng kể về tổ chức xã hội.
Do thời gian khai quật có hạn, Hố 2 vẫn chưa được nghiên cứu trọn vẹn. Trong các giai đoạn tiếp theo, nhóm nghiên cứu sẽ tập trung hoàn thiện khai quật hố này, nhằm tiếp tục theo dõi những biến đổi trong truyền thống chôn cất và mô hình tổ chức không gian cư trú – tâm linh của người Việt cổ.
Dựa vào kết quả khai quật bước đầu, các chuyên gia khẳng định Quỳnh Văn là một trung tâm cư trú – chôn cất quan trọng thời tiền sử ở ven biển Bắc Trung Bộ. Đặc biệt, phát hiện tại Hố 2 mở ra hướng nghiên cứu mới về tổ chức xã hội và tín ngưỡng của người Việt cổ. Toàn bộ mẫu vật sau khai quật sẽ được chuyển sang Úc để phân tích niên đại phóng xạ, địa khảo cổ học và khảo cổ thực vật. Song song đó, việc nghiên cứu di cốt người và hiện vật sẽ được thực hiện tại Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (ĐHQG Hà Nội). Sau khi chỉnh lý, các hiện vật sẽ được chuyển giao cho Bảo tàng Nghệ An để tiếp tục phục vụ công tác nghiên cứu, trưng bày và phát huy giá trị di sản – góp phần làm sáng rõ hơn nữa bức tranh lịch sử cư dân tiền sử vùng Bắc Trung Bộ.
Đậu Bá Trà
Phó Trưởng phòng Nghiên cứu sưu tầm, Kiểm kê bảo quản
[DISPLAY_ULTIMATE_SOCIAL_ICONS]
